Eilandhoppen in het wonderlijke Komodo National Park: alle info + tips

We naderen Pulau Rinca, het eiland waar de beruchte en beroemde Komodovaranen rondsluipen. Op YouTube heb ik schrikbarende filmpjes langs zien komen, waarin deze prehistorische schepsels herten, varkens en geiten zonder enige moeite levend en al doorslikken, en daarna waggelend ervandoor gaan, alsof er niets gebeurd is.

Ook las ik het horrorverhaal van een man die een appelboom inklom om fruit te plukken, en even later tot z’n schrik twee van de reptielen beneden op hem zag wachten. Na een poosje begonnen ze zelfs omhoog te klimmen. Het doemscenario voltrok zich toen de Indonesiër uit de boom viel en als hoofdmaaltijd voor de hongerige beesten diende. Hij overleed later in een ziekenhuis aan zijn verwondingen.

Nu blijken aanvallen op mensen door Komodovaranen zeldzaam, maar toch…

Hoe zou het zijn om de ‘draken’ in levenden lijve te aanschouwen?

Als je Flores op de planning hebt staan en je je vervolgens een beetje inleest, is de beruchte Komodo dragon vaak datgene wat je het eerste zult tegenkomen. Het zien van zo’n imponerende varaan, die liefst 3 meter lang kan worden, is dan ook een hoogtepunt wanneer je Flores -en in het bijzonder Labuan Bajo– bezoekt.

Echter, mocht je denken dat deze immens grote hagedis de enige bezienswaardigheid van het Komodo National Park is, dan heb je het goed mis. Zo vind je er allerlei idyllische eilandjes met water wat bijna te helder is om te beschrijven, heerlijke zandstranden waarvan er een verrassend roze gekleurd is, bizarre landschappen die soms aan Nieuw-Zeeland doen denken en talloze geweldige snorkel- en duikplekken waar je ogen tekort komt. Zo kwam ik oog in oog met een joekel van een manta-rog. En geloof me, zoiets vergeet je nooit meer 😀 .

Ja, dit stukje werelderfgoed van UNESCO is verbazingwekkend in vele opzichten.

Een absolute aanrader is om vanuit Labuan Bajo een meerdaagse boottrip te doen. Je vaart op een authentieke houten boot en bezoekt meerdere paradijselijke eilanden plus een aantal prachtige snorkelspots. Als de zon ondergaat geniet je van een heerlijk diner, waarna je op de boot in slaap valt. Samen met een gezellige groep mensen zal het een supertof avontuur worden.

Ikzelf heb een tour gedaan van 2 dagen (2D1N) en kan wel zeggen dat ik erg onder de indruk ben geraakt van het Komodo National Park.

Lees zeker verder, want ik ga je van alles over mijn ervaringen vertellen. Daarnaast deel ik handige tips met je voor als ook jij dit avontuur wilt aangaan. Ik update deze gids regelmatig, zodat je de meest actuele info voor je hebt.

De tweedaagse boottocht door het Komodo National Park: mijn ervaringen

Je bent intussen vast benieuwd geworden hoe de boottocht eruitziet en wat ik heb meegemaakt in deze twee bijzondere dagen.

Hieronder lees je het allemaal.

Pulau Kelor: een tropisch paradijsje

De eerste stop was bij het schitterende Pulau Kelor. Dit is zo’n typische plek die je je inbeeldt als je aan een onbewoond eiland denkt. Wit zand, kalm turquoise water en een strakblauwe lucht. Gek genoeg staan er alleen geen palmen, maar een soort verwilderde bomen met kronkelige takken.

Aan het uiteinde doemt een heuvel op die je kunt beklimmen. Boven geniet je van een weergaloos panoramisch uitzicht. Je ziet daar de verschillende blauwtinten van het zeewater, de witte zandvlakte met een klein beetje begroeiing, en verderop rijzen bergen op achter het water. Kan je het beter treffen?

Let er wel op dat de hike naar boven hier en daar verraderlijk steil is. Met name bij het afdalen kan het pittig zijn. Ook raad ik je aan om schoenen aan te doen, want op blote voeten is het nogal warm weet ik uit ervaring.

Na het bezoek aan Kelor Island gingen we verder om te snorkelen, al bleek dit niet zo boeiend. Daarna kwamen we aan op Rinca Island, een van de plekken waar de Komodo dragons leven. Spannend!

Rinca: daar waar de Komodovaranen leven

Rinca is een vulkanisch eiland waar je, als gezegd, de Komodovaraan kunt spotten. Onze gids vertelde dat er op Rinca liefst 1.049 leven. Of dit echt zo is weet ik niet, maar er zal heus een kern van waarheid inzitten. Bij aankomst viel me meteen op hoe enorm droog Rinca is, het leek net een of andere savanne.

In het begin krijg je een korte uitleg over de dieren, waaronder het volgende:

• Houd minimaal 3 meter afstand van de beesten. Er zijn in het verleden al enkele dodelijke ongevallen gebeurd.
• Hun topsnelheid is 20 km/u, al bereiken ze die snelheid zeer snel.
• Ze kunnen liefst 60 jaar oud en 3 meter lang worden. Een gewicht van 20 kilogram is gangbaar, al kunnen ze de 140 kilo aantikken!
• Tussen juni en augustus gaan mannetjes op zoek naar vrouwen om te paren. In deze maanden zie je ze soms ook vechten om het vrouwtje.
• Een vrouwelijke Komodo dragon legt tussen de 24 en 38 eieren.
• Je ziet het niet, maar ze hebben vlijmscherpe gekartelde tanden.
• Hun speeksel is zeer giftig, zo bevat het meer dan 50 bacteriën. Na een bijt zal nagenoeg ieder wezen op deze wereld het loodje leggen.
• Ze kunnen het bloed van hun potentiële prooi op wel 10 kilometer afstand ruiken.

Vervolgens begint de trekking over het eiland, waarbij we in eerste instantie geen varaan zagen maar een Timorhert. Even later waren het wel Komodo’s die verschenen. Sluipend, met een tong zoals die van een slang en de dikke huid van een krokodil. De meeste varanen die we tegenkwamen lagen echter voor pampus, al hielden ze een oogje in het zeil. Helaas minder spectaculair om te zien dan wanneer ze rondlopen, al was het zeker bijzonder om meegemaakt te hebben. Ze schijnen er vooral op uit te gaan als de zon onder is en -overdag- in de hitte te slapen.

Ik vroeg me af of ze misschien gedrogeerd waren, al zei onze gids daar resoluut nee op. De reden waarom je ze uitgeteld ziet liggen is of omdat ze een maaltijd aan het verteren zijn of omdat ze net een jacht achter de rug hebben. Nou, dat nemen we dan maar aan hè?

Toe we terugliepen naar de boot, kwamen er ineens twee brutale aapjes een kokosnoot jatten. Een ranger pakte ‘m af, waarna een van de apen de man vastgreep en z’n tanden liet zien. Vervolgens donderde de kokosnoot op de grond. Nadat de twee kruimeldieven de laatste restjes kokoswater op hadden geslurpt, keken ze of er nog iets te halen viel en hielden het voor gezien. Blijkbaar hadden ze ook nog iets te eten op onze boot gevonden. Als ik eerlijk ben was deze grappige en onverwachte situatie mijn hoogtepunt van Rinca Island 😀 .

Behalve Rinca kun je de Komodovaraan tevens op een paar andere eilanden vinden. Slechts een daarvan kun je tijdens de tour bezoeken, namelijk Komodo Island. Op Flores komen ze ook voor, ze zijn er in 2013 ontdekt in Mbeliling. Geen idee hoe de situatie er nu is…

Slapen op de slow boat

We voeren door richting Padar Island, zodat we daar ’s ochtends direct naartoe konden gaan om naar de top te lopen. Onderweg zagen we dolfijnen uit het water springen. Het paste allemaal perfect in het plaatje van deze dag.

De zon verdween langzaam aan de horizon en een tijdje later stopten we om te eten en daarna lekker te gaan slapen. Je hebt de keuze om dit met een groep op het dek te doen of in een eigen cabine. Gelukkig zijn er matrassen, en dus niet van die dunne matjes waarbij je nagenoeg letterlijk op de grond ligt.

Rond 04.30 uur werd ik wakker van de motor die aan en uit werd gezet, een lawaaierige waterpomp en bovendien hoorde ik al wat stemmen. Aangezien ik me behoorlijk moe voelde probeerde ik verder te slapen, en om iets voor zeven ontwaakte ik weer.

Wat bleek nu? Iedereen was rond vijf uur al naar Padar Island geweest, om daar de zonsopkomst te kunnen bewonderen. Dat stond schijnbaar gepland, alleen had ik dit niet meegekregen.

Maar goed, gelukkig kon ik in m’n eentje alsnog deze droomplek bezoeken. Ik stelde voor om naar de top van het uitkijkpunt te rennen, zodat ze niet te lang op mij hoefden te wachten. En eerlijk gezegd had ik eigenlijk best wel zin om een klein workoutje te doen.

Een ongeëvenaard uitzicht op Padar Island

Het uitzicht waarop je na een hevige klim getrakteerd wordt, is simpelweg ongelofelijk. Alsof je naar een schilderij kijkt zo mooi. Bergen in allerlei vormen en maten, vier zichtbare stranden waarvan er een zelfs zwart is en wild golvend zeewater. Eigenlijk is het moeilijk onder woorden te brengen hoe indrukwekkend het er is, misschien is het daarom beter om gewoon de foto te bekijken.

De hike naar boven duurt ongeveer een half uur, indien je in een normaal tempo loopt. Het begint met een houten trap, waarna je doorgaat op stenen treden. Het laatste gedeelte is duidelijk wat lastiger, aangezien je daar geen treden maar losse brokken steen hebt, waardoor het klauteren geblazen is. Echter, als je dit eenmaal hebt gedaan en omkijkt, dan weet je meteen dat het iedere druppel zweet waard is geweest.

Nog meer moois op Pink Beach

Een roze strand? Wat?

Ja serieus, in het Komodo National Park vind je er een met de naam Pink Beach op het eiland Komodo.

Rode stukjes van het koraal spoelen aan, vermengen zich met het witte zand en het resultaat is een lichtroze tint.

Op het moment dat we het strand naderden, zagen we alleen totaal geen roze kleur. Het zag er eerder uit als ieder ander strand. Echter, toen ik aan m’n strandwandeling begon, kon ik af en toe wel degelijk de roze gloed zien waaraan deze baai haar naam te danken heeft. Nee, het zand is misschien niet felroze, maar het is het zoveelste stukje opzienbarende natuur uit dit veelzijdige nationale park.

Onze gids vertelde ons trouwens nog dat de kleur vroeger een stuk rozer was. Toeristen schijnen het roze zand meegenomen te hebben, waardoor letterlijk een hoop kleur verloren is gegaan.

Snorkelen is er trouwens ook tof om te doen. Verwacht overigens geen kleurrijke koralen, al zie je wel een hele hoop verschillende visjes zwemmen.

Houd er rekening mee dat het op Pink Beach vrij druk zal worden. Mensen komen er om te picknicken, snorkelen en lopen rond met drones. Toch waren er in ons geval zat rustige plekjes. Zeker in het water tijdens het snorkelen, ik ben er namelijk slechts een paar anderen ben tegengekomen.

We vervolgden de tocht naar Manta Point, waar je met reuzenmanta’s kunt zwemmen. Roggen die liefst 7 meter lang kunnen worden, met een maximaal gewicht van 3.000 kilogram. De vraag was alleen: zouden we ze te zien krijgen?

Snorkelen met manta rays: wat een ervaring

We kwamen aan bij Manta Point, en een van de locals wees naar de zee en het bleek onmiddellijk raak: er zwom zo’n reusachtige vis langs. Ik dook het water in en zag het beest door m’n snorkelmasker naar me toekomen. OMG, zoiets had ik nog niet eerder meegemaakt. Bizar om zo’n gigantische rog van zo’n korte afstand te zien.

Een ander grappig -maar net zo goed angstig- moment was toen ik behalve twee Spaanse groepsgenootjes eigenlijk niets bijzonders zag. Ik besloot om onder water rond te neuzen en vlak voor me verschenen ineens twee megagrote manta’s. Nieuwsgierig als ze zijn kwamen ze wel heel erg dichtbij. Ik kon ze zo aanraken, al deed ik dat niet. Niet alleen omdat de gids dit had verteld, maar eigenlijk met name vanwege het feit dat ik me rotschrok. De mondopening was zo onwijs groot, ik zou er gemakkelijk inpassen. Tegelijkertijd realiseerde ik me dat ze volstrekt ongevaarlijk zijn en voelde ik me euforisch. Een unieke belevenis.

In totaal heb ik in een half uur acht mantaroggen gezien. Een goede score dacht ik zo, aangezien het officiële manta-seizoen van december tot en met februari loopt.

De rijke onderwaterwereld bij Pulau Kanawa

Pulau Kanawa was de laatste plek die we deze middag zouden bezoeken. Best een fraai eiland, al speelt het mooiste zich er voornamelijk onder water af. Dit is de dikste snorkelspot die we tijdens onze trip hebben bezocht.

Wanneer je op de pier loopt en het strand eenmaal hebt bereikt, wandel dan meteen naar rechts en ga daar de zee in om te snorkelen. Je komt daar na luttele seconden in een mix van zacht en hard koraal terecht, en bent voor je het doorhebt omsingeld door een heleboel vissen. Jammergenoeg zijn ook hier de koralen vrijwel helemaal verbleekt, al maken de ontelbare vissoorten die je tegenkomt een hoop goed.

Het enige resort wat er ligt -het Kanawa Resort- raad ik je overigens niet aan, de hutjes oogden compleet vervallen en waren belachelijk hoog geprijsd. Wel moet ik zeggen dat een oversteek naar Labuan Bajo bij de prijs inzit.

Waar kun je de tour boeken?

In Labuan Bajo vind je ontelbaar veel reisbureautjes, een keuze maken kan daarom lastig zijn. Na wat research gedaan te hebben, ben ik uiteindelijk uitgekomen bij Alexandra Komodo Tour.

De leuke eigenaresse Yunita beantwoordde van tevoren alle vragen die ik had, de gidsen die mee gingen waren stuk voor stuk zeer aardige lui (leer Akry kennen 🙂 ) en het eten smaakte goed. Maar bovenal was het avontuur geweldig.

Bovendien wordt je opgehaald bij je accommodatie in Labuan Bajo en naderhand weer gedropt.

Een andere aanrader is om te boeken bij Get Your Guide. Zij bieden heel wat toffe privé-excursies en deze dagtrip aan, en werken samen met lokale touroperators in Labuan Bajo.

Hieronder vind je de zes populairste Komodo-tours op datzelfde Get Your Guide:

Tot slot heb je de mogelijkheid om een privétour te boeken via Local Guides. Deze zeer goed bekendstaande touroperator die locals ondersteunt biedt trips aan van 2, 3 en 4 dagen.

Wat neem je mee?

Eten, drinken, snacks en snorkelsetjes zijn voor je geregeld. Waar moet je aan denken? Vers fruit, rijst met groenten kip en vis, koffie, water en frisdranken.

Ik adviseer je om zelf het volgende in te pakken:

• Oordoppen
• Zwemspullen
• Slippers en schoenen om te hiken
• Een handdoek
• Schone kleren
• Toiletspullen
• Tegen de zon: lange mouwen en/of zonnebrand
• Camera/telefoon
• Cash voor de entree van het nationale park en eventueel voor wat fooi
• Eventueel wat snacks, mocht je iets specifieks willen (aanrader: zoute pinda’s)

Het kan overigens zo zijn dat je touroperator bepaalde items al voorradig heeft, denk aan handdoeken. Doe van tevoren daarom even navraag.

Zijn er ook nog andere tours?

Ja, je kunt eveneens een dagtrip of een driedaagse excursie doen. Fanatiekelingen kunnen zelfs nog langer de zee op. Ikzelf vond twee volle dagen overigens voldoende.

De dagtour kan zowel met een slow boat als een speedboot, in het laatste geval bezoek je meer plekken omdat je sneller bent. Voor een dagtrip is de speedboot zodoende een betere keuze dan de langzame boot, als je het mij vraagt tenminste.

Indien je voor een dagtrip kiest kun je eveneens een bootje charteren en zelf je route bepalen. Mijn vader en zijn vriendin deden dit in 2024 voor 1 miljoen IDR in totaal, en waren zo goedkoper uit dan een dagtour. Al bezochten ze enkel Rinca Island en verder niets.

Andere bezienswaardigheden in het Komodo National Park

In de tweedaagse tour zoals ik hierboven beschreven heb, kom je langs de volgende hoogtepunten:

• Kelor Island
• Rinca Island
• Padar Island
• Pink Beach
• Manta Point
• Kanawa Island

Behalve deze trekpleisters kent Komodo nog een aantal andere plekken die het noemen waard zijn.

Denk bijvoorbeeld aan Taka Makassar, een schilderachtige zandbank die geliefd is bij zowel snorkelaars als duikers. En je kunt hier geweldige plaatjes schieten voor je Insta.

Siaba Bay is een plaatje met haar witte zandstrand. Maar wat er het meest tot de verbeelding spreekt zijn de zeeschildpadden die in de baai zwemmen. Snorkelen met deze lieverds is een must.

Menjerite Island is de laatste jaren bekend komen te staan als een regelrecht snorkelwalhalla. Vergeet ook zeker geen foto te maken vanaf de immense houten aanlegsteiger.

En wat te denken van Seraya Island? Spierwitte zandstranden en turquoise water zijn hier in overvloed aanwezig. Behalve de zeebodem afspeuren is het cool om er te suppen of kajakken.

Ten slotte mag Kelong Island niet ontbreken op het lijstje. Het eiland is vernoemd naar de flying foxes die er leven in de mangroves, in het Nederlands bekend als vleerhonden. Kelong is een populaire snorkelspot en een magische plek om de zonsondergang te bekijken.

Wat kost een tour langs de Komodo-eilanden?

Helaas zijn sinds corona de prijzen voor de tours bizar gestegen. En met bizar bedoel ik ook echt bizar: nagenoeg drie keer zo duur.

Normaal gesproken betaalde je voor de tweedaagse tour een bedrag tussen de 800.000 IDR en 1.500.000 IDR, afhankelijk van de reputatie van de touroperator, met wat voor boot je ging, het seizoen etcetera.

Een tweedaagse tour begint in 2025 bij 2.200.000 IDR, je slaapt dan in een gedeelde kamer. Wil je een eigen cabine, dan is de prijs 2.700.000 IDR.

Een driedaagse tour is mogelijk vanaf 3.000.000 IDR. Wederom slaap je in een gedeelde kamer. Voor een eigen cabine betaal je 3.750.000 IDR.

Dagtrips per speedboot met zes bestemmingen/eilanden op het programma kosten 1.350.000 IDR per persoon. Kies je voor acht bestemmingen/eilanden, dan is 2.400.000 IDR waar je aan moet denken.

De bovengenoemde tarieven heb ik via het al genoemde Alexandra Komodo Tour en zijn actueel voor 2025. Je kunt het zo gek maken als je wilt, het gaat in het geval van de meerdaagse trips om startprijzen en daarmee eenvoudige, basic-kamers. Over het algemeen hanteren de touroperators vier reisklassen: standaard, superior, deluxe en luxury. Iedere reisklasse heeft zijn eigen boot. De meeste backpackers kiezen gezien het kostenplaatje voor standaard.

Let op dat de entree tot het nationale park hier niet bij inbegrepen zit. Deze is behoorlijk prijzig, namelijk 400.000 IDR tot 450.000 IDR per dag in het weekend. Doordeweeks is de dagprijs met 350.000 IDR tot 400.000 IDR ietsepietsie lager. De exacte prijs hangt af van de hoeveelheid mensen op de boot. Voor 2D1N ben je overigens niet tweemaal de dagprijs kwijt, maar een bedrag tussen de 500.000 IDR en 600.000 IDR. Bij de 3D2N-tour geldt 600.000 IDR tot 700.000 IDR.

Ten slotte betaal je bij de haven nog 50.000 IDR voor een snorkel-ticket.

Voor jouw info: een paar jaar terug betaalde je doordeweeks 150.000 IDR per dag en ’s weekends 250.000 IDR om toegang te krijgen tot het nationale park. Echt een belachelijke stijging dus.

Wat dat betreft is de hele Komodo-tour steeds meer op een ‘hoe kunnen we zoveel mogelijk geld aftroggelen’-activiteit geworden. En da’s ontzettend jammer. Wetende wat de mensen op Flores gemiddeld verdienen -zo rond de 1.500.000 IDR per maand-, maakt de prijzen van de tours tot een ronduit achterlijk iets. Alleen ja, mensen betalen het nou eenmaal en daarom kun je het de touroperators niet kwalijk nemen.

Nog even samenvattend voor jou: de totale prijs die je betaalt bestaat dus uit de volgende drie zaken:

• De tourprijs
• De prijs voor het nationale park
• Het snorkelticket

Is er nog meer te doen in Labuan Bajo?

Ik zal er niet omheen draaien: het Komodo National Park is hét absolute hoogtepunt wanneer je in Labuan Bajo bent.

Toch is er meer te doen dan alleen de eilanden en het spotten van de gigantische varanen. In deze gids lees je er alles over.

Waar in Labuan Bajo raad ik je aan om te overnachten?

Voor je op de boot stapt wil je waarschijnlijk nog 1 of 2 daagjes in Labuan Bajo vertoeven. Wat zijn daar nu de fijnere plekjes om te slapen? Ik heb een overzicht voor je gemaakt.

Op zoek naar een hostel en wat gezelligheid? Seaesta Komodo Hostel & Hotel, Bajo Bunkhouse en Escape Bajo behoren tot de betere van Labuan Bajo.

Ook qua guesthouses en homestays heb je voldoende opties. Mijn drie aanraders zijn Guest House d Valeri, Yusilver Guest House en Inang Amang Homestay.

Dan over naar de hotels in het vissersdorp. Twee hele fijne zijn het Puri Sari Beach Hotel en Blue Parrot.

Heb je behoefte aan pure luxe? Bekijk dan de volgende drie resorts: Plataran Komodo Resort & Spa, AYANA Komodo Waecicu Beach en het Sudamala Resort.

Ten slotte is het huren van een villa mogelijk, ideaal wanneer je iets voor bijvoorbeeld de familie of een vriendengroep zoekt. Twee spots die aan al je wensen zullen voldoen zijn Wejang Asi Villa en Villa Niang Ando.

Wat is de beste reistijd voor het Komodo National Park?

Om meteen maar met de deur in huis te vallen: je kunt de Komodo-eilanden het hele jaar door bezoeken, en de Komodovaranen op ieder moment bewonderen.

Toch is er wel degelijk een hoogseizoen aan te wijzen, dat valt in de maanden juli en augustus. Bij voorkeur zou ik deze maanden proberen te vermijden, aangezien zowel Labuan Bajo als de eilanden dan overspoeld worden met toeristen. Je kunt tevens rekenen op (nog) hogere prijzen.

Het regenseizoen loopt van december tot en met februari, al hoeft dit niet per definitie slecht weer te betekenen in de Flores-regio.

De beste periode om te duiken is van maart tot en met oktober.

De eilanden kleuren vooral groen in januari tot en met april, terwijl het gras daarna meer geeltinten laat zien. Logisch ook, want er valt in die periode minder regen.

Zelf ben ik halverwege september naar de Komodo-eilanden geweest, net na het hoogseizoen dus. De zon was volop aanwezig en ik vond het qua drukte erg meevallen.

Zijn/worden de Komodo-eilanden gesloten?

Vrijwel ieder jaar gaan er geruchten dat de autoriteiten de Komodo-eilanden voor een tijdje wil sluiten, om op die manier de focus te leggen op natuurbehoud en -herstel.

Zo ook in 2019. Niettemin besliste men op het laatste moment om het nationale park open te houden. De locals in Labuan Bajo leven ervan, waardoor het sluiten van de eilanden grote gevolgen voor ze zou hebben. Ze lieten hun stem horen en zodoende ging het plan terug de koelkast in. En misschien hadden de bakken geld die de overheid ermee ophaalde er evengoed mee te maken…

Voor 2025 is men aan het spreken over zo’n zelfde sluiting van het Komodo National Park. De kans is ook nu weer groot dat het uiteindelijk geen doorgang zal vinden.

Maar goed… Je weet het natuurlijk nooit. In Thailand sloot het wereldberoemde Maya Bay bij Koh Phi Phi in 2018 ook voor bijna 2 jaar, en in 2024 voor 2 maanden.

Ik hou je op de hoogte!

Vervolg je reis op Flores

Na de trip word je weer gedropt in de haven van Labuan Bajo. Vanuit daar kun je eenvoudig naar je volgende bestemming vliegen of rijden.

Als je op Flores wilt blijven, is het een toffe ervaring om met een scooter richting Ruteng te gaan. Met de minibus kan evengoed trouwens.

Heb je nog vragen over de Komodo-eilanden? Laat het weten in de comments 🙂 !